दशमः पाठः
डॉ.जगदीशचन्द्रबसु:
अभ्यास-प्रश्नाः
प्रश्न १. ‘आम्’ अथवा ‘न’ पदेन उत्तरत (हाँ या ‘न’ में उत्तर दो)
(क) डॉ. जगदीशचन्द्रः बसोः जन्म ‘ढाका’ नगरे अभवत्।
उत्तर – (आम्)
(ख) बसुः उच्चशिक्षां पठितुम् अमेरिकादेशमगच्छत्।
उत्तर (न)
(ग) स्ववैदुष्येन बसुः विश्वे चर्चितः प्रसिद्धः च अभवत्।
उत्तर-(आम्)
(घ) बसुः महाभागः शिवमन्दिरस्य स्थापनामकरोत्।
उत्तरम्-न
प्रश्न २. प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत (प्रश्नों के उत्तरों को लिखो)-
(क)इदानीं ढाकानगरं कुत्र अस्ति?
उत्तरम्- बांग्लादेशे
(ख) बाल्यकाले बसुः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम्-चिन्तनशीलः विज्ञान प्रेमी च।
(ग) बसुमहाभागेन किं साधितम्?
उत्तर- बसुमहाभागेन ‘वृक्षेषु जीवनशक्तिः वर्तते ‘इति साधितम्।
(घ) बसुः वैदेशिकान् कथम् आकर्षितवान्?
उत्तरम्-बसुः स्वयन्त्राणां प्रयोगैः वैदेशिकान् आकर्षितवान्।
प्रश्न ३. हिन्दी भाषायामनुवादं कुरुत (हिन्दी भाषा में अनुवाद करो) (क) विज्ञानक्षेत्रे बसुः प्रायः अभिनवप्रयोगं करोति स्म।
उत्तरम्- विज्ञान के क्षेत्र में बसु प्रायः नए प्रयोग करते थे।
(ख) सः ‘रसोनेण्ट रेकार्डर’ इति यन्त्रम् अरचयत्।
उत्तरम्-उन्होंने ‘रसोनेण्ट रेकार्डर’ यन्त्र की रचना की।
(ग) तेन प्रदर्शितं यत् वृक्षेष्वपि जीवनी शक्तिः भवति।
उत्तरम् -उनके द्वारा प्रदर्शित किया गया कि पेड़ों में भी जीवन शक्ति होती है।
(घ)’क्रेसकोग्राफ’ इति यन्त्रं सूक्ष्मपदार्थानां साक्षात्कारं कारयति। उत्तरम्-‘क्रेसकोग्राफ’ यन्त्र सूक्ष्म पदार्थों से भी साक्षात्कार कराता है।
प्रश्न ४. मञ्जूषातः क्रियापदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-
(कोष्ठक से क्रिया पदों को चुनकर खाली स्थानों को पूरा करो)
जगदीशचन्द्रस्य, कोलकातायाम्, आसीत्, जीवनशक्तिः
(क) तस्य पितुः नाम भगवानचन्द्रः बसुः आसीत्।
(ख) जगदीशचन्द्रस्य प्राथमिक शिक्षा कोलकातायाम् अभवत्।
(ग) वृक्षेष्वपि जीवनीशक्तिः वर्तते।
(घ) कोलकातायाम् ‘बसुविज्ञानमन्दिरम्’ अस्ति।
प्रश्न ५.उदाहरणानुसारं ‘स्म’ पदं योजयित्वा क्रियापदानि रचयत-
(उदाहरण अनुसार ‘स्म’ जोड़कर क्रिया-पद बनाओ)
उदाहरणम्-अभवत्= भवति स्म= होता था
अगच्छत्=गच्छति स्म अपिबत्= पिबति स्म
अकरोत् = करोति स्म अनयत्= नयति स्म
अलिखत्= लिखति स्म अपश्यत्= पश्यति स्म
अक्रीडत् =क्रीडति स्म अनृत्यत् =नृत्यति स्म
अपठत्=पठति स्म अखादत् =खादति स्म
अहसत् =हसति स्म अपृच्छत् =पृच्छति स्म
प्रश्न ६.उदाहरणानुसारम् अधोलिखित-धातूनां लङ्लकारस्य रूपाणि लिखत- (उदाहरणानुसार नीचे लिखे धातुओं के लड़्लकार(भूतकाल) के रूप लिखो)
गम्-जाना, पा-पीना, लिख्-लिखना, हँस-हँसना, क्रीड-खेलना, कृ-करना। उदाहरणम्- भू (होना) लङ्लकारः
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
प्रथम-पुरुष: अभवत् अभवताम् अभवन्
मध्यम-पुरुषः अभवः अभवतम् अभवत
उत्तम-पुरुषः अभवम् अभवाव अभवाम
गम जाना (लङ्लकारः)
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
प्रथम-पुरुषः अगच्छत् अगच्छताम् अगच्छन्
मध्यमपुरुषः अगच्छः अगच्छतम् अगच्छत
उत्तमपुरुषः अगच्छम् अगच्छाव अगच्छाम
पा पीना(लङ् लकारः)
प्रथमपुरुषः अपिबत् अपिबताम् अपिबन्
मध्यमपुरुषः अपिबः अपिबतम् अपिबत
उत्तमपुरुषः अपिबम् अपिबाव अपिबाम
लिख लिखना(लङ्लकारः)
प्रथमपुरुषः अलिखत् अलिखताम् अलिखन्
मध्यमपुरुषः अलिखः अलिखतम् अलिखत
उत्तम-पुरुषः अलिखम् अलिखाव अलिखाम
हँस् हँसना (लङ्लकारः)
प्रथमपुरुषः-अहसत् अहसताम् अहसन्
मध्यमपुरुषः-अहसः अहसतम् अहसत
उत्तमपुरुषः- अहसम् अहसाव अहसाम
क्रीड् खेलना
प्रथम-पुरुषः अक्रीडत् अक्रीडताम् अक्रीडन्
मध्यमपुरुषः अक्रीड: अक्रीडतम् अक्रीडत
उत्तम-पुरुषः अक्रीडम् अक्रीडाव अक्रीडाम
कृ करना-(लङ् लकारः)
प्रथम-पुरुषः अकरोत् अकुरुताम् अकुर्वन्
मध्यम-पुरुषः अकरो: अकुरुतम् अकुरुत
उत्तम-पुरुषः अकरवम् अकुर्व अकुर्म